Het project rond de Waalse Krook presenteert zich als een bibliotheek van de 21ste eeuw. Maar wat is de relevantie van een bibliotheek in een tijdperk waar zo goed als alle informatie gratis, overvloedig en moeiteloos verkrijgbaar is? In welke richting evolueert het concept bibliotheek onder invloed van de nieuwe media, technologie en verwachtingen? En op welke wijze kan het ontwerp van Coussée en Goris een antwoord bieden op vragen die vaak nog niet eens gesteld worden?
Traditioneel gaat een bibliotheek te werk als een soort van uitleenfabriek dat boeken, cd’s en ander educatief materiaal aankoopt en dit (gratis) ter beschikking stelt van de burger. Vanuit een model van schaarste selecteert en organiseert ze uit de beschikbare informatie, waar ze via haar connecties toegang tot heeft. Tegenwoordig is er echter een overvloed aan informatie die door technologische innovaties zoals het internet en tablets overal en altijd beschikbaar is. Een onophoudelijke stroom van nieuwe producten veranderen de ervaring en wensen van de gebruiker continu.
Wat kan de toegevoegde waarde van een bibliotheek dan zijn als ze vat heeft op noch de productie van informatie, noch de technologie waarop deze geraadpleegd wordt? Hoewel er een overvloed aan informatie beschikbaar is, is het duidelijk dat verstrekkers zoals Google en Amazon uitgaan van economische eerder dan filantropische overwegingen. Wat je voorgeschoteld krijgt is sterk economisch gekleurd en een bibliotheek kan dus fungeren als controleorganisme die waakt over en zorgt voor een meer objectieve schifting van de beschikbare informatie, niet op basis van financiële winst, maar bijvoorbeeld naar maatschappelijke relevantie. Het internet is immers een onoverzichtelijke, gemanipuleerde verzameling van informatie, theoriën, persoonlijke meningen,… en daarom is het belangrijk dat een bibliotheek als forum functioneert en een alternatief of aanvulling biedt waar de mondige, goed geïnformeerde burger ideeën kan uitwisselen met elkaar. De bibliotheek moet helpen met het vinden van betekenissen en verbanden, het kaderen in een ruimere context, het verwerven van niet enkel informatie, maar ook kennis.
Het ontwerp van de Waalse Krook is opgebouwd uit weldoordachte, intelligente en subtiele ontwerpkeuzes en niet uit radicaal revolutionaire ideeën die proberen komaf te maken met het traditionele concept van een bibliotheek. Er zijn immers geen waarheden en zekerheden gezien de vlugge veranderingen in technologie en beschikbare informatie. Waar gisteren nog niet eens aan gedacht werd, kan vandaag massaal aanslaan en morgen al passé zijn. Het ontwerp verkondigt dan ook geen grootse theorieën over hoe een bibliotheek dient te functioneren, maar laat ruimte aan de gebruiker en de organisatie. Met ’traditionele’ elementen zoeken Coussée & Goris in samenwerking met het Spaanse bureau Aranda-Pigem-Vilalta naar een innovatieve manier dat niet blindelings gebaseerd is op dogma’s. Op deze manier wapenen ze het ontwerp tegen snelle veranderingen van verwachtingen, technologieën en de demografische dynamiek. De architectuur zoekt naar een antwoord op dynamiek met een statisch systeem.
Het sobere, uitgepuurde ontwerp roept de sereniteit en rust van een bibliotheek op, in tegenstelling tot veel hedendaagse spektakelarchitectuur. De leeszalen zijn eenvoudig ingericht en creëren een intieme, serene sfeer, waar het aangenaam vertoeven is omringd door boeken. Het ontwerp zoekt een middenweg tussen stereotype bibliotheken die opgevat zijn als saaie kantoorgebouwen waar boekenrijen elkaar opvolgen en moderne bibiotheken waar dynamiek centraal staat. Daardoor is het gebouw aangenaam en blijft het tijdlozer dan wanneer het zou schreeuwen om aandacht. Je kan immers nooit voor iedereen goed doen en een ‘neutraal’, maar inspirerend ontwerp is vaak het beste.
Toch is het een vrij complex gebouw door de relatie met zijn omgeving. Met betrekking tot de open ruimte zijn er door de architecten vier aparte sferen gecreëerd rondom het gebouw, tekenend voor de diversiteit van de binnenstedelijke morfologie. Het grote plein voor het gebouw heeft een eigen identiteit en is via een voetgangersbrug gelinkt met het Woodrow Wilsonplein. Een kleiner, intiem pleintje aan de Korianderstraat is dan weer verspreid over twee niveaus, zodat het een interessant ruimtelijk gesprek aangaat met de bestaande gebouwen, waarvan het bovenste niveau meteen het niveau is van de voetgangersbrug die aansluit op het François Laurentplein. Een derde sfeer is de uitgestrekte kade aan de Schelde met trappen die uitnodigen tot ontmoeting en zich naar het water richten. Tenslotte is er de verblijfsruimte in de bocht (krook) van de Schelde met ruime groenzone.
Dit brengt met zich mee dat men bij het ontwerp goed rekening moest houden dat de scheiding tussen bibliotheek en exterieur duidelijk blijft, zodat het gedrag dat mensen buiten vertonen, niet doorgetrokken wordt naar binnen. In het ontwerp van de nieuwe bibliotheek van Genk bijvoorbeeld, is de betegeling van het plein voor het gebouw doorgetrokken tot in de ontvangst, wat architecturaal sterk is, maar door het ontbreken van een duidelijke visuele overgang van binnen naar buiten, gedragen bezoekers zich alsof ze zich nog steeds buiten bevinden. Elke ontwerpkeuze heeft zijn consequenties voor het gedrag en werking van het geheel en niet elke ingreep wordt door de gebruiker ‘geïnterpreteerd’ zoals de architect het voor ogen had. Begrippen zoals gebruik zijn dan ook relatief.
Een ontwerp die zich openstelt ten aanzien van allerlei invloeden van buitenaf en rekening houdt met wat er leeft in de maatschapij zal niet alleen weerbaarder zijn tegen veranderingen, maar ook zelf een grotere invloed kunnen uitoefenen op zijn omgeving door zijn eigen sterke identiteit.
Though we live in uncertain times, one thing is certain: contemporary architecture is not driven by visionary ideas heroically realized in visionary form. Instead, contemporary architecture is compelled by the need to innovate, to create plausible solutions to problems that have been stated but whose larger implications have not yet been formulated.
– Michael Speaks in Constructing a new agenda – Design Intelligence: Part I (2010).
Coussée en Goris zijn er zich dan ook van bewust dat onzekerheden deel uitmaken van architectuur, de toekomst niet te voorspellen valt en dat het doordacht kiezen voor strakke lijnen, zachte kleuren en warme materialen een ontwerp maakt dat bestand is tegen veranderingen van buitenaf.
Toch mag en kan de primaire functie van een bibliotheek niet een ontmoetingsplaats zijn. Hoe hard een bibliotheek ook probeert om mensen te overtuigen en bezoekers te ‘pleasen’, zullen plaatsen zoals een café, winkelcentrum of jeugdbewegingslokaal altijd populairder blijven als ‘echte’ ontmoetingsplaats.
De bibliotheek mag zich vooral niet verliezen in een drang naar flexibiliteit en populariteit. Het is verleidelijk technologische, conceptuele en andere hypes te volgen, waarbij het zwaartepunt van de kerntaak – het uitlenen en verschaffen van informatie – volledig verschuift naar nevenactiviteiten. In Nederland is het sinds enkele jaren een trend van bibliotheken om zichzelf opnieuw uit te vinden, zoals de Retailbibliotheek van Almere en de Verblijfbibliotheek in Amsterdam, wat weliswaar tot interessante architecturale concepten leidt, maar ook tot een vervaging van de taak van een bibliotheek. Ze worden vaak omschreven als ‘belevenisbibliotheek’, maar dan is het uiteraard de vraag wat je moet beleven… Of dient dit gewoon puur om bezoekers te lokken en heeft het verder geen meerwaarde aan de manier waarop informatie wordt overgedragen aan de gebruikers?
Het is duidelijk dat deze bibliotheken, niettegenstaande ze interessante concepten verkennen, een zekere holheid in zich hebben. Het is niet zozeer van belang dat je als bibliotheek visueel spektakel brengt of de bezoeker probeert te behagen met activiteiten die ergens anders (en beter) te vinden zijn. Wat wel belangrijk is, is hoe relevant het zijn en blijven als bibliotheek is, wetende dat je het tempo van (technologische) veranderingen toch niet kan volgen. Het is belangrijk niet meegesleept te worden door trends, om te vermijden een kortstondige hub te zijn en zware investeringen te doen die maar zeer kort renderen. Jezelf steeds proberen proberen opnieuw uit te vinden, gaat ten koste van de identiteit. Dit neemt echter niet weg dat een bibliotheek niet meer kan zijn dan louter bibliotheek. Zo zal de bib van de Waalse Krook samenwerken met het Centrum voor Nieuwe Media, waarbij de heterogene bezoekerstroom kan gebruikt worden bij onderzoek naar nieuwe technologieën zonder dat de individuele bezoeker daar mee lastig gevallen wordt.
De bibliotheek van de 21ste eeuw kan beschouwd worden als de plaats waar sociale relaties, gewoontes, kennis, verwachtingen, culturen, … gewild en ongewild samenkomen. Een omgeving waar positieve en negatieve confrontaties met informatie en tussen personen leidt tot een ruimere kennis. De bibliotheek van de toekomst is idealiter een stimulerende omgeving waar iedereen terecht kan om informatie te verzamelen en via dialoog kennis te produceren. De bibliotheek neemt hierbij een actieve rol op zich en stimuleert de bezoeker om te durven (kritisch) denken.
Our lives are become digital, our contacts now virtual and everything you wanted to know is just a click away. Experiencing the world through endless second hand repetition isn’t just enough. If we want authenticity we need to initiate it. We’ll never know our full potential, unless we push ourself to find it. It’s this self-discovery that inevitably takes us to the wildest places.
– The Art of Flight, USA (2011).
Tekst: Niels Haelewyn & Fréderic Louis / Illustraties: Coussée & Goris Architecten
Bronnenlijst:
- Biebauw, K. (directeur Bibliotheek Gent), Nieuwe bibliotheek aan de Waalse Krook, interview door Fréderic Louis en Niels Haelewyn, 17/12/’12, Gent.
- ‘Spaans-Belgisch ontwerp voor Gentse bib van de 21ste eeuw’, De Morgen (09/06/’10).
- CVBA Waalse Krook (2010), Beknopt verslag van de beoordelingscommissie.
- Stad Gent (2009), Conceptnota en programma van eisen.
- Van der Speeten, G., ‘Waalse Krook kiest voor discrete charme’, De Standaard (10/06/’10)
- Dave (2010), Almere Library by Concrete Architectural Associates, [online], geraadpleegd op http://www.contemporist.com/2010/11/18/almere-library-by-concrete-architectural-associates (18/01/’13)
- Nolan, B. (2010), New Library in Almere, [online], geraadpleegd op http://design.nl/item/new_library_in_almere [18/01/’13]
- van Velzen, H. (2010), Bibliotheek Roelof Hartplein na verbouwing heropend, [online], geraadpleegd op http://www.oba.nl/nieuws/49449.bibliotheek-roelof-hartplein-na-verbouwing-heropend.html (13/01/’13)
Het is toch licht ironisch dat de bronnen voor dit artikel uitsluitend informatie van internet betreft, inclusief de boeken… De bibliotheek zien als een expertise centrum dat goede van slechte informatie scheidt vind ik bovendien nogal paternalistisch. In de bib vind je, net zoals online, bronnen die de grootste onzin verkondigen. Misschien is de bibliotheek als fysiek gebouw gewoon niet bestand tegen de tand des tijds, zoals videotheken.