Een bezoek aan de commandobunker onder het Citadelpark

Vorige week bracht Gentcement een bezoek aan een van Gents best bewaarde geheimen. Attente wandelaars merkten de tussen het groen verscholen schouwtjes misschien al op, maar zou je verwachten dat er onder het Citadelpark een heus bouwwerk verscholen zit? Wij stonden dan ook te springen toen we de kans kregen om deze nucleaire commandobunker onder het Citadelpark te bezoeken.

De regio rond het historische centrum van Gent heeft al eeuwen een militair karakter. In 1540 werd een Gentse rebellie tegen Keizer Karel bestraft door de bevolking te dwingen tot het bouwen van een militair fort. Het ‘Spanjaardenkasteel’ was het eerste fort met bastions in onze regio en kon tot 2500 Spaanse soldaten huisvesten. Die grote militaire aanwezigheid joeg de Gentenaars echter geen schrik aan. In 1576 belegerden ze succesvol het kasteel en dwongen ze een onafhankelijke Gentse republiek af.

In 1814 kwam Gent onder het Hollands bewind te staan en werd besloten om militaire vestigingen te realiseren ter bescherming van de stad tegen de Fransen, die nog steeds hun grootste vijand bleef. Zo werd in de periode van 1815 tot 1830 de Wellingtonbarrière gebouwd. Deze barrière bestond uit een aantal grote vestingen, verspreid over het volledige zuiden van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Oudere vestigingen werden vernieuwd, andere werden volledig vanuit het niets uit de grond gestampt, zoals de Gentse Citadel. De locatie van deze Citadel was niet zo willekeurig gekozen. Het lag zuidelijk van Gent op een vrij hoog gelegen gebied tussen Schelde en Leie, waardoor het zicht op de omgeving vrij goed was. In de loop van de 19e eeuw werd de Citadel echter volledig overbodig en werd geleidelijk begonnen met de sloop van deze gigantische, nooit volledig afgewerkte en zo goed als ongebruikte structuur.

Het verbaast dus niet dat het Citadelpark in 1938 als locatie werd gekozen voor een provinciale commandopost van de Passieve Luchtbescherming als reactie op de agressieve politiek van de NSDAP in aanloop van de Tweede Wereldoorlog. Helaas was de bunker bij de Duitse invasie nog maar nauwelijks opgeleverd. De Duitsers kwamen dus quasi op bezoek op een opendeurdag en de luchtbeschermingsdiensten namen dan ook graag de controle ervan over. De bunker speelde tijdens de oorlog een belangrijke rol voor de bezetter, onder andere door de nabijheid van de Leopoldskazerne.

Na de oorlog werd beslist om de Civiele Bescherming in de bunker onder te brengen. Tijdens de Koude Oorlog diende de bunker dan ook als het nucleaire en biologische ‘crisiscentrum’ van Oost-Vlaanderen. Met een batterij aan meetinstrumenten werd de lucht voortdurend gescreend op radioactieve deeltjes en sporen van chemische/biologische wapens. Op het einde van de Koude Oorlog verloor de commandopost zijn functie en nam de Stad Gent in 1993 het gebouw over en waarbij het ter beschikking van de Groendienst werd gesteld.

Tijd om neer te dalen in het complex en ons in te leven in de crisistijden van weleer. Bovenop de heuvel achter het openluchttheater in het Citadelpark worden we door onze gids van de Groendienst opgewacht. In het dienstgebouwtje van de Groendienst, dat vroeger een les- en administratiegebouw van de Civiele Bescherming was, ligt de enige overblijvende toegang naar de bunker.

Samen met onze gids dalen we de kille trappenhal af. Helemaal beneden – op 1,20 meter onder het straatniveau – ligt de ingang naar de bunker, die bestaat uit drie opeenvolgende stalen deuren. De eerste twee deuren waren bedoeld om de bunker atmosferisch af te sluiten bij eventuele gasaanvallen. Het gangetje op de foto is 1,30 m lang en illustreert hoe dik de buitenste muren van de bunker zijn.

De buitenste deur is zo massief dat hij ter plekke moest worden geassembleerd. De volledige ploeg van Gentcement slaagde er niet in om de deur in beweging te brengen (al zal het niet geholpen hebben dat we maar met twee waren). Ook de twee aparte luiken trokken onze aandacht. Later bleek dat dit een voorzorg was in het geval er puin voor de deur zou liggen na een bombardement en de deur op deze manier toch geopend zou kunnen worden.

Voor we de bunker binnengaan, komen we een technische ruimte tegen met een noodgenerator en transformatoren. Pittig detail: deze ruimte werd gebouwd in een oude kazemat (soort halfopen bunker) van het voormalige Hollandse fort waardoor het gewelf niet versterkt is en enkel uit bakstenen bestaat. In theorie kon dus één goed gemikte bom de stroomvoorziening in de bunker uitschakelen. Tactisch niet echt goed uitgedokterd.

Laten we eerst een plan van de bunker er bijhalen voor we onze tocht in dit artikel voortzetten. De bunker bestaat in principe uit één hoofdbunker die gekoppeld is aan twee oudere kazematten. In de eerste kazemat bevindt zich dus de technische ruimte of machinezaal, terwijl in de tweede kazemat de rust- en slaapzalen gevestigd zijn. Het is in de betonnen hoofdbunker dat de belangrijke lokalen voor de commandopost waren ingericht. De ruimtes zijn aan elkaar geschakeld door een gang dat tussen de verschillende lokalen zigzagt.

Voorin de bunker bevinden zich ruimtes als een vergaderzaal, een communicatiecentrum, de OPS-room, etc. Het was de bedoeling dat vanuit dit Centrum voor Operaties en Tactiek, bij een nucleaire of biologische aanval op België, de situatie in Oost-Vlaanderen zou worden overzien. Wij kregen spontaan kippenvel bij het betreden van deze ruimte, dat echt een Koude Oorlog-sfeertje uitstraalde. Restanten van landkaarten, tabellen voor meetgegevens van mogelijke nucleaire en biologische aanvallen, … We mogen achteraf gezien blij zijn dat we al deze inrichtingen niet nodig hebben gehad.

Achterin de bunker bevinden zich de leefruimtes voor de bemanning. Hier zie je de keuken, met links een deur naar het sanitair en rechts een deur naar de koffiezaal die dan weer aansluit op de rest van de werkruimtes van de commandopost. Om onverklaarbare redenen werd de originele Belgische bunker origineel opgeleverd zonder sanitair. Alle sanitair is dus geplaatst door de Duitse bezetter.

Wat verder vinden we een eet- en ontspanningsruimte, verbonden met de slaapzaal die, zoals je kan zien, in het verleden wel betere dagen heeft gekend. Ook deze twee ruimtes werden gebouwd in een oude kazemat met bakstenen gewelf. Net als de technische ruimte was de slaapzaal dus niet voorzien van een drie meter dik betonnen dak en dus kwetsbaar voor bombardementen. Het laddertje dat zichtbaar is op de foto gaf uit op een nooduitgang dat uitkwam bovenop de heuvel in het Citadelpark.

Een van de weinige bovengrondse kenmerken van de bunker: de ventilatieschachten. Deze werden gebruikt om lucht uit de bunker af te voeren. Verse lucht werd niet van buiten aangezogen (zou niet zo slim zijn tijdens een nucleaire of biologische aanval) maar werd vanuit de grond gehaald. Via roosters in de vloer werd de lucht uit de ruimtes afgezogen terwijl er via een ventilatiesysteem opnieuw gefilterde, verse lucht kon worden binnengebracht in de lokalen. Indien er problemen waren met de luchtvoorziening waren ook voldoende gasmaskers voorradig, die na de Koude Oorlog naar verluidt allemaal begraven zouden zijn in het park.

Wetende dat er een volledig betonnen complex onder verborgen zit, is het geen toeval dat de heuvel aan het openluchttheater de enige is die overblijft in het volledige Citadelpark. Een heuvel die er helaas ook voor zorgt dat het park uit het westen een gesloten en ontoegankelijke uitstraling heeft, iets wat het recent opgestelde masterplan ‘Project Citadelpark’ net wil tegengaan.

Jammer genoeg lijkt het er niet op dat er een speciale rol is weggelegd voor de bunker in het nieuwe Citadelpark, want er wordt met geen woord gerept over de rol van de bunker in de toekomst van het park. Veel organisaties staan te popelen om de ruimtes te gebruiken voor installaties of tentoonstellingen, zoals het SMAK destijds eens mocht doen, maar de bunker voldoet niet aan de brandweervoorschriften (slechts 1 nooduitgang bijvoorbeeld), dus is het een publieke functie geven voorlopig zo goed als onmogelijk zonder grote en dure ingrepen.

Met dank aan Stad Gent en de Groendienst, zonder wie het niet mogelijk zou zijn geweest om een bezoek te brengen aan de bunker. Ook een grote dank aan Luc Van de Sijpe van Bunkergordel wie ons heel wat informatie kon bezorgen met betrekking tot het ondergronds complex.

Tekst: Lucas Selfslagh & Fréderic Louis / Foto’s: Fréderic Louis / Bronnen: Bunkergordel & Stad Gent